ગુજરાતી લોકો જેવી નફટ જાત કોઇ નથી....

ગુજરાતી લોકો જેવી નફટ જાત કોઇ નથી. કુતરાની પુંછડી ભાયમાં ઘાલી હોય તો વાંકી તે વાંકીજ. કેહતા કેહતાં મ્હોડું પણ થાકી ગયું. પણ તેઓ બેશરમીપણાંથી એક કાને સાંભળે છે ને બીજા કાનેથી કાઢી નાંખે છે. નકટી નાક કાપ્યું તો નવ ગજ વધ્યું. આ જાતના લોક છે ગુજરાતી. ખરાબ રશમો, નિચા વ્હેમો, ગાંડા વિચારો, શરમ ભરેલી રીતો, એ બધા વિશે લખતા લખતા કાગળો ખુટ્યા, સાહી આવી રહી અને કલમ થાકી, પણ આખરે તેઓ તેવાનાં તેવાજ રહા. વર્ષો પર વરષો બદલાતાં જાય છે. પણ આ લોકોનાં વિચારમાં મુદ્દલ ફેર દેખાતો નથી. આજ નહિં તો કાલે, કાલ નહિં તો બે મહિના રહીને, બે મહિના રહીને નહી તો બે વરશ રહીને, બે વરશ રહીને નહિ તો પાંચ વરશે કંઇ પણ તેઓનાં મન પર અસર થશે એવી આશાથી પણ કંઇ પણ જીવને સંતોષ વળતો. પણ આજકાલ કરતા પંદર વર્ષ થયા.....હાયરે ! હો, ઓ ગુજરાતીઓ, તમારા કાન ઉઘાડો નહી તો પછી હવે મારી દાંડીથી છેક નાગો થઇને મારીશ.
- નર્મદ ડાંડિયો, ૧ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૬૫

સાત બાય સાત ફૂટનું પિંજર..ફોકલેન્ડ રોડ લેન નંબર ૮

વિશ્વ પ્રસિદ્ધ સ્થપિત લા કર્બુઝિયર અમદાવાદમાં પાંચ મકાનો બનાવવા આવ્યા હતા. તેઓ શહેર જોવો ગયા અને માણેકચોકમાં ઝવેરીઓની સાત બાય સાત ફૂટની દુકાનો જોઈને આ સ્થપિત ચોંકી ગયા. એમણે કહયું કે, આટલી નાની જગ્યામાં ધંધો કેવી રેતી થાય ? તેઓ પોતે આ નાનકડી દુકાનનું માપ લેવા સુઈ ગયા, આશ્યર્યચિકત થઈ ગયા. આટલી નાની જગ્યામાં ધંધો કેવી રીતે થઈ શકે. સાત બાય સાત ફૂટની નાનકડી જગ્યા !

સાત બાય સાત ફૂટની જ જગ્યા. કાંકરિયામાં વાંદરા રાખવાનાં પીંજરાથી નાની જગ્યા. ધંધો સદીઓ જૂનો. શરીર વેચવાનો ધંધો. સ્થળ મુંબઈ. ફોકલેન્ડ રોડ. બદનામ જગ્યા. ઈન શોર્ટ રેડ લાઈટ એરિયા. સતત નોકરી બાદ છ વર્ષ પછી મુંબઈ જવાનું થયું. હેપ કલબો, માધી હોટલો, પબ કલ્ચર, કલા, નાટકો અને તમામ પ્રકારના દંભ આદર્યા પછી મારા શેતાની દિમાગમાં એક અનુભવ લેવાની સનક ઉપડી. મને અચાનક રેડ લાઈટ એરિયામાં સેકસ વકર્રોની વચ્ચે રહેવાની સનક જાગી. મારે જોવી હતી એ જીંદગીઓ કેવી રીતે જીવાય છે. મારે કવિતા નહોતી લખવી કે નહતી ખાવી દયા રૂપજીવી બહેનો પર. પણ છતા જોવી હતી એ જીંદગીઓની નજીકથી. એમની વચ્ચો વચ રહીને. મુંબઈ સેન્ટ્રલ સ્ટેશનથી ચાલીને જઈ શકાય એટલા અંતરે છે આ બજાર. ઉંચા મકાનો, ઝાક ઝમાળની વચ્ચે અચાનક આરંભ થાય છે આ રેડ લાઈટ એરિયાનો. સાંજના છ વાગ્યા હતા. બજાર હજુ વાધા સજતુ હતુ. આખા બજારમાં આંટો માર્યો બે ચાર વખત. એકદમ ટ્રફિકથી ધમધમતો રસ્તો. રસ્તાની બંને બાજુએ નાના નાના ઓરડાઓ, અને ઓરડાની બહાર શણગાર સજીને ઊભી રહેલી સેકસ વર્કરો. રસ્તા પરથી સાંજના સમયે અગિણત સામાન્ય નાગિરકોનું પસાર થવું. કોઈ બાળકનું દફતર સાથે પસાર થવું કે કોઈ બહેનોનું શાકભાજીની થેલી સાથે. બધુ એકદમ નોર્મલ. સેકસ વર્કરની પારખુ નજર સિવાય. ગ્રાહક કોણ છે તેની પાક્કી ખબર કઈ રીતે તેમને પડતી હશે તે કોયડો છે.

મ સોદો નક્કી કર્યો. એક નાનકડા પીંજરાની માલિક એવી માસી સાથે.એક રાત્રી રોકાણનો ધંધા માં અડચણ ઉભી નહિ કરવાના મૌખિક કરાર સાથે. બે હજારનમાં. મારી પાસે સામાનમાં કંઈ ખાસ હતુ નહી. નાનકડી જગ્યામાં મેં અને મારા સામાને ખાસ્સી જગ્યા રોકી લીધી. મે સત્સંગ ચાલુ કર્યો સેકસ વર્કરો સાથો. માસીનાં કોઠામાં પાંચ છોકરીઓ હતી. પાંચે પાંચની ઉંમર વીસ વર્ષની આસ પાસ ની હતી. આખા બજારની મોટાભાગની છોકરીઓનાં વતન નેપાળ, બંગાળ અથવા તો ગરીબ આદિવાસી વિસ્તાર હતો. બજારમાં સામેલ તમામ છોકરીઓનો વિસ્તાર, રંગ કે ધર્મ અલગ અલગ હતા પરંતુ દરેકની મુશ્કેલી એક જ હતી. ગરીબી. સાંજના આઠ વાગ્યા. મને પીંજરામાં પાળવાના નિયમો કહી દેવામાં આવ્યા હતા. કોઈપણ પ્રકારનાં સોદામાં વચ્ચે ના પડવું, ગ્રાહકો સાથે ચર્ચા ના કરવી, સેકસ વર્કરોની કામનાં સમયે વાતોમાં ના રાખવી વગેરે વગેરે...એક આંટો મારવા હું બહાર નીકળ્યો. ફોકલેન્ડ રોડ પર ત્રણેક થિયેટરો જોયા. એકદમ જૂના પ્રકારનાં. ત્રણમાંથી બે થિયેટરોમાં તો સની દેઓલનાં ફિલ્મો ચાલતા હતા. હવે ટ્રાફિક થોડો ઓછો થયો હતો. બજારમાં ગ્રાહકોનો આવવાનો સમય થઈ ગયો હતો. એવમાં અચાનક મને એક રેસ્ટોરન્ટમાંથી 'અમર અકબર એન્થોની'ની કવ્વાલી સંભળાઈ 'શીરડી વાલે સાંઈ બાબા...'મારા પગ એ રેસ્ટોરન્ટ તરફ દોરાયા. બહાર ઊભેલા દલાલે કહ્યું કે, સાહબ ૧૮૦ મેં બીયર મીલેગા, સ્પેશિયલ લડકીયોકાં બાર હૈ....હું અંદર ગયો. ત્યાં એકદમ ભકિતમય વાતાવરણ હતું. બધા આ કવ્વાલીને પ્રાર્થનાની જેમ ભજતા હતા. તેઓ રોજ ધંધો શરુ કરતા પહેલા રોજ આ ફિલ્મ ના ગીત ને ભજતા હતા. દંગ રહી ગયો હું. રેડ લાઈટ એરિયા, સાંઈ બાબાનુ ફિલ્મી ગીત, દલાલ, સેકસ વર્કર અને સુરા.... પાછો ફર્યો મારી જગ્યાએ. ગ્રાહકોની તકરાર ચાલી રહી હતી. પૈસાની રકઝક. એક જાય બીજો આવે. દરિમયામાં મારા ભાગે વાતો કરવાની આવે. મારે કોઈની ટ્રેજીક સ્ટોરી નહતી જાણવી. મારે ખોટી દયાનો દંભ નહતો કરવો. મારે એક માણસ તરીકે વાત કરવી હતી એક માણસ સાથે. મને એક સેકસ વર્કરે કહ્યું કે, ચુત્યા હૈ કયા, કુછ કરના નહિ હૈ તો યહાં આયા કયું હૈ. મ એમને કહ્યું કે કંઈ એવોજ છું. થોડી વાર પછી એ મારી ખાસ મિત્ર બની ગઈ. પોતાના સપનાં વિષે વાતો કરવા માંડી. એ નાનકડી છોકરીએ પોતાનાં થનાર બાળકોનાં નામો પણ વિચારી રાખ્યા હતા. મને એણે કહ્યું કે, મુજે પતા હૈ હમસે શાદી તો કોઈ નહિ કરેગા, લેકની બચ્ચે તો હમ પેદા કરેગાના...આ સાંભળીને નિત્શેની ફિલોસોફી કે મારા ઈતિહાસનું જ્ઞાન કે ફ્રોઈડનું મનોવિજ્ઞાન બધુ ભુલી ગયો. રાતનાં એક વાગી ગયો હતો. ટ્રાફિક એકદમ બંધ. માત્ર ગ્રાહકો અને સેકસ વર્કરો સિવાય બીજુ કોઈ ન હતું એ વિસ્તારમાં. ત્યાં રસ્તા પર રાત્રે એક જગ્યાએ મોટી વિકટોરીયો ધોડાગાડીનું પાર્કીંગ છે. દરેક ધોડાગાડીની આગળ એક સેકસ વર્કર ઊભી રહે. નીયોન લાઈટમાં કોઈ ફોટોગ્રાફર માટે આ દ્શ્ય કેમેરામાં કંડારવા લાયક બને. આ બજારમાં રાત્રે ફુગ્ગાવાળાઓ પણ ઘણાં ફરતા હોય છે. ખબર નહિ કેમ. ફોકલેન્ડ રોડ લેન નંબર ૮ પછી ચાલુ થતા આ બજારમાં એક વિરોધાભાસ જોયો. સેકસવર્કરો પછી બીજા નંબરનો ધંધો અહિંયા દરજીઓનો છે. એક તરફ કપડા કાઠવાનો ધંધો બીજી બાજુ કપડા સીવવાનો ધંધો. આ રસ્તા પરની સેકસ વર્કરની કેફિયત ખાલી આ દરજીઓ જ સમજી શકતા હશે. અજીબ દુનિયા છે અને જીંદગી પણ. આ ઊપરાંત ગુપ્ત રોગનાં નકલી ડોકટરોનો કાફકો પણ અહિંયો સારો એવો છે. આખા બજારમાં ખાસ્સા એવા અફધાની દાંતના નિષ્ણાત ડોકટરનાં પાટીયા પણ ધણાં જોવા મળ્યા. હવે અફધાન અને દાંતને શું લેવા દેવા...

રાતનાં બે વાગી ગયા હતાં. ગ્રાહકો લગભગ આવવાનાં ઓછા થઈ ગયા હતા. મ એક ઓલ્ડ મોન્કની બોટલ મંગાવી. પેલી પાંચ સેકસ વર્કરો અને માસી એમ અમે સાત જણાંએ બે-બે પેગ માર્યા. લવારી કરી. મોટાભાગનાં કિસ્સામાં મજાકનું સાધન હું જ હતો...એવામાં એક દેવદાસ ટાઈપ પૈસાદાર દેખાતો ગ્રાહક આવ્યો. ખૂબ પીધેલો હતો. એક સેકસ વર્કરે એને બાહુપાશમાં લઈ લીધો. નાનકડી મહેફીલ પડી ભાંગી. હું રસ્તા પર આવી ગયો. થોડીવાર પછી પેલા દેવદાસને બે છોકરીઓ બહાર મુકી ગઈ એની કાર સુધી. જતા જતા મેં જોયું કે એના પાકીટમાં ત્રણ હજાર જેટલા રૂપિયા હતા એ માસીએ લઈ લીધા. સિફતતાપૂર્વક. એ દેવદાસ જતો રહ્યો. બીજી ઓલ્ડ મોન્કની બોટલ માસીએ મંગાવી...મહેફિલ ફરી જામી. હવે સવાર પડવામાં આવી હતી. મારે સવારની ટ્રેન પકડીને મારા ગામ જવાનું હતું. ચા પીવાનો સમય કયારે થઈ ગયો એ પીતા પીતા ખબર જ ના પડી. સાત બાય સાતની ઓરડીમાંથી હું નીકળ્યો. માસી અને એમની છોકરીઓએ મને વિદાય આપી. 'ફરી મુંબઈ આવો ત્યારે અહિંયા જ રહેજો...' કોઈક એક જાણ બોલ્યું. હું પાછુ વાળીને જોઈ ના શક્યો...ખબર નહિ કેમ, કદાચ હું રડતો હતો....

footnotes

http://timesofindia.indiatimes.com/india/Legalize-prostitution-if-you-cant-curb-it-SC-to-govt/articleshow/5322127.cms

http://www.maryellenmark.com/frames/falkland.html

માફ કરજો...થોડો વધુ લવારો

PREM KAHANI NO # 1

'Single'...few months after....'In Relationship'...few days after...'it's complicated'.....few hours after.....'Single'.....few minuts after... status msg update... 'Tum kya jano ...pyar kya hota hai...' Devdas and five others Likes it.....

PREM KAHANI NO # 2 ब्रेक-अप के बाद वो रोज उसकी यादो मैं खोया रहता है, ढूँढता है उसको, फेसबुक मैं कोई पन्ना नहीं है उसके नाम का, ऑरकुट मैं कोई और है ऐसे ही नाम वाली, अरे वो तो छोडो पुरे गूगल मैं भी उसकी कोई खबर नहीं, फ़ोन नंबर तो कबका बदल दिया है उ...सने, क्या करे सारे रास्ते बंद है एक दुसरे के बारे मैं जानने के...सुना है की वो दोनों एक ही शहर मैं रहते है...एक ही इलाके में...शायद पडोशी है वो दोनों...

PREM KAHANI NO # 3 अब वो फेसबुक या जी मेल चेट पे नहीं लेकिन शादी.कोम पर लोग-इन होता है....

PREM KAHANI NO # 4 वो भीगती तो आधा शहर गिला होता था, उसका रूमाल गिरता तो पूरा बाज़ार झुकता था, वो बला की खूबसूरत थी, जिंदगी भर अकेली रही, किसीको भाव नहीं दिया, नजाने कितनो के दिल तोडे और कितने देवदास हुए उसके प्यार मैं, अब वो बहोत बूढी हो चुकी है, खू...बसूरती अब केवल अतीत है, कितने सालो के बाद उसको लोगो ने खुश देखा, उसने घर पे उस दिन हलवा पूरी बनाया, शायद वोही दिन दिल्ही हाई कोर्ट का फेंसला आया था...३७७ वाला ही तो...

PREM KAHANI NO # 5 એ નિવૃત્ત થઇ ગયો હતો, છોકરા પણ સેટ થઇ ગયા હતા. એક દિવસ એને ખબર મળ્યા કે નીતાની હાલત ખુબ ખરાબ છે, તેના સંતાનો તેને UK થી તગેડી કાઢી મુંબઈના કોઈ વૃદ્ધાશ્રમમાં મૂકી આવ્યા છે, મરી જાય ત્યાં સુધીના પૈસા ભરીને. એ આખી રાત એને ઊંઘ ના આવી..., સવારે ઉઠીને પત્નીને બધી વાત કરી, ખુલ્લા મને,ચાલીસ વર્ષ પહેલાની વીતી ગયેલી વાત ...હવે ત્રણે જણા સાથે રહે છે, એક બીજા ની સંભાળ રાખતા, અને સમય મળે તો ભગવાનને પણ ભજી લે છે...

માટીની મહેક અને પ્રેમિકાની યાદોની માંને કુતરા પૈણે !

સંવેદનાઓનું બાષ્પીભવન થયું
અને તરત જ આંખમાં આંસુંઓના વાદળો બંધાઈ ગયા,
હવામાન ખાતા એ જાહેર કર્યું કે,
"વાતાવરણ ખુશનુમા છે,
જલ્દીથી નજીક ની લારી પર તમારા દાળવડા બૂક કરાવી દો "
કવિઓ અને કલાકારોએ લોકોને વરસાદ માણવાની અપીલ
રેનકોટ પહેરી છત્રી ઓઢીને કરી,
અમેરિકન્ મકાઈ શેકવા તૈયાર,
શેકાતી મકાઈ ના દાણા કરતા વધારે ઉત્કટ રીતે પ્રેમીઓ ફૂટી નીકળ્યા,
રસ્તાઓ પર,
બાષ્પીભવન ના થયું હોઈ એવી લાગણીઓના ઘોડાપુર લઈને
....
માટીની મહેક અને પ્રેમિકાની યાદોની માંને કુતરા પૈણે !
વરસાદ નહિ પડે તો મારા વાવેલા દાણાનું શું ?
ચુકાવાવના નાણાનું શું ?
હવે છાંટા નહિ પડે તો,
ખેતરમાં છાંટવાની દવા પીવી પડશે એનું શું ?
કવિના છંદ કરતા વધારે લયબદ્ધ ખેતરના ચાસ
રાહ જુવે છે તારી
મેઘદૂત નો વિરહ તો કઈ નથી આની સામે
મેહુલિયા
......
કાલુ બોલતા બાળકો અને એમનું તને
ઉની રોટલી અને કરેલાના શાકનું વચન પણ તને અસર નથી કરતુ...
કઈ નહિ બોસ
પડવું હોઈ તો પડ
નહિ તો વધુ એક દુકાળ
સંવેદનાનો

આંગળા વેંઠારવાનાં !

આ તો શું રોજ રોજ કીબોર્ડ પર આંગળા વેંઠારવાનાં,

મોબાઇલનાં કીપેડ પર, 

ફેસબુકનાં સ્ટેટસ મેસેજમાં, 

ગુગલ ટોકનાં ખાનામાં, 

ટહુકો પણ ટ્વીટરમાં, 

જાણે કે જીભ નહિં કીબોર્ડને વાચા ફૂટી, 

ટેરવા પર આખી કાનીયાત, 

ફોટોમાં મિત્રોને મહાલતા જુઓ, 

આનંદ અને દુઃખ, નિરાશા અને આશા, 

ગુસ્સો અને ગાંડપણ,

 સંવેદનાઓનાં પણ સીમ્બોલ, 

સાવ એવું નથી કે બધુ ખોટું છે, 

પણ થોડુ વધારે હાવી છે, 

આપણાં પર, 

કોઇ નશાની જેમ, 

વ્યસનની જેમ, 

બોસ બહુ થયું, 

રૂબરૂ મળીશું....

કેજરીવાલ, વી મીસ યુ

અંકુર એને ઓમકારા કહેતો તો હું કેજરીવાલ, પ્રશાંત એને શિવાજી અને ક્યારેક ભોલેનાથ કહેતો તો રાધા આઉલ. ઓછા બોલા રાહુલને ઓફિસમાં લોકો ઘણાં નામે બોલાવતા. પ્રથમ નજરે ગંભીર પર્સનાલીટી લાગતો રાહુલ મણગાંવકર હું ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયામાં નોકરીએ લાગ્યો ત્યારથી સાથે બેસતા અને સાથે ફુંકતા. સવારે લગભગ અમે બંને સાથે ઓફિસમાં આવતા અને રાહુલ કાળી ચા અને ખભે કાગળીયાથી લદાયેલા થેલો લઇને રૂમમાં દાખલ થતો અને મુડ પ્રમાણે કંઇ કહેતો અથવા ના પણ બોલતો. એ મને પ્રોફેસર કહીને સંબોધતો. બહુ કંટાળી જાય તો કહેતો કે, પ્રોફેસર ગીત વગાડો...મને અંગ્રેજી ગીતો સાંભળતો એણે કર્યો. પહેલી વાર એણે મને બીટલ્સ સંભળાવ્યો અને મને મઝા પડી તો મારાથી વધારે મઝા એને પડી અને ઓફિસમાં અગિયાર વાગ્યા સુધી બેસીને બીટલ્સનાં તમામ પ્રખ્યાત ગીતો એણે મને સંભળાવ્યા. મારી ડીક્સનેરી પણ રાહુલ, મોટાભાગે સ્પેલિંગ હું રાહુલને પુછીને લખતો. રાહુલ કોપી લખતો હોય ત્યારે અને ફોન પર વાત કરતો હોય ત્યારે ખૂબ ગંભીર થઇ જતો, અને ક્યારેક ગુસ્સે પણ. ચા પીવાના અને કીટલી પર જવાનાં દરેક આમંત્રણ એ સ્વીકારી લેતો, સહજતાથી. અમારી નવી બેઠક વ્યવસ્થા પ્રમાણે હું રાહુલ અને ખાનને છેલ્લો રૂમ ફાળવવામાં આવ્યો. રાહુલને આ રૂમ ખૂબ ગમતો. અમારા રૂમનો દરવાજો કોઇ ખુલ્લો રાખે તો એને બિલકુલ ના ગમતું, દરવાજો ખુલ્લો રહેવાથી આપણાં રૂમમાં ખલેલ ઉભી થાય છે એવું એ માનતો. હંમેશા ખુલ્લા રહેલા દરવાજાને એ બંધ કરી દેતો. સઇદખાનને એ જસ્ટીસ કહેતો અને માન પણ આપતો, ખબર નહિં કેમ. ગંભીર રહેતા રાહુલને પ્રશાંત છેડખાની કરતો અને એમાં સૌૈથી વધારે મઝા રાહુલને જ આવતી. માહિતી અધિકાર એના દિલથી નજીક હતો, આ કાયદાની સહેજ પણ છેડખાની એ સહન કરી શકતો નહિં, એવું કંઇ થતા જ માઇલ્ડ રાહુલ ઉકળી જતો. નોનવેજ અને સરકારી અધિકારીઓ પણ રાહુલના રસનો વિષય, સામાન્ય રીતે અધિકારીને એ પોપટ કહીને સંબોધતો અને ખાન પાસે ફેમસનાં ચીકન પફ મંગાવતો, ફોન કરીને. રાત્રે મોડે સુધી રૂમમાં અમે બેસતા અને ગામ આખાની વાતો કરતા અને ગીતો સાંભળતા. દિવસમાં સૌથી વધારે સમય અમારો સાથે જતો. અત્યારે રાત થઇ ગઇ છે, હું રૂમમાં બેસીને લખી રહ્યો છું...રૂમનો દરવાજો ખુલ્લો છે અને રાહુલની ખુરશી ખાલી...

૨૦ દિવસ, ૪૦૦૦ કિલોમીટર

પોરબંદરથી જૂનાગઢ જવાનો રસ્તો એકદમ જોરદાર છે. દરિયાકિનારાની સાથે જતો રસ્તો, દીવાદાંડીઓ અને છકડાઓની વચ્ચે એક ગામ આવ્યું, મોચા. આમ તો ગામનું નામ અત્યંત આધુનિક કોફી મોચા સાથે મળતું હોવાથી હું આ ગામે ચા પીવા રોકાયો. ત્યાં જ રસ્તા પર એક આશ્રમ છે જેને લોકો મોચા હનુમાનથી ઓળખે છે. વધારે પુછપરછ કરતા ખબર પડી કે આ આશ્રમ કોઇ માતાજીએ બનાવ્યો છે, જે છેલ્લા છત્રીસ વર્ષથી અહિં જ રહે છે. માતાજી વિષે વધારે પુછપરછ કરી તો માહિતી મળી કે માતાજી એક ફ્રેંચ મહિલા છે. મને એકદમ મગજમાં બત્તી થઇ કે આ માતાજીનો ઉલ્લેખ ધ્રુવ ભટ્ટે તેમની નવલકથા સામુદ્રાંધિતિકેમાં કર્યો છે. મેં એમને મળવા માટેની એપોઇમેન્ટ લીધી. આશ્રમ એકદમ સુંદર અને હરિયાળો. ત્યાં વડનાં ઝાડની નીચે એક ઓટલા પર હું માતાજીની રાહ જોતો બેઠો હતો. ત્યાં અચાનક માતાજી આવી પહોચ્યાં. પંચાવન વર્ષનાં માતાજી માથામાં જટા રાખે છે અને આપણને શરમાવે તેવું સરસ ગુજરાતી બોલે છે. મેં વાત ચાલુ કરી. પરંતુ ભૂતકાળ વિષે પુછતાજ આ સાધ્વીને ખરાબ લાગ્યું. એમણે મને કહ્યું કે, મને વર્તમાનમાં હું જે છું તે વિષે જ પુછો. તમારે પણ પેલા લેખક ધ્રુવ ભટ્ટની જેમ મારો ભૂતકાળ જાણીને શું કરવું છે. માતાજીનાં ભક્તોએ મને ઇશારાથી ટોક્યો, મેર લોકોની વસ્તી ધરાવતા મોચા ગામમાં લોકો માતાજીને પગે પડે છે. માતાજી દવા અને શિક્ષણનાં ક્ષેત્રે પણ ગામમાં કામ કરે છે. કાર્લ માર્કસથી લઇને વોલ્ટ ડીઝની સુધી ફ્રેંચ મૂળના માતાજી સાથે વાત તો ઘણી કરી પણ એમનું કહેવું એવું હતું કે, આપણે આપણાં આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃતિક મૂળિયા ભૂલી ગયા છે. જે દુઃખની વાત છે...

જામનગરથી દ્રોલ તરફ જતા આગળ એક ચોકડી પર એક આનંદ થાય તેવું આશ્ચર્ય જોયું, ડઝનથી વધારે ભવાઇ કલાકારોને મેં વેષ કરતા જોયો, કાર ત્યાંજ અટકાવી દીધી. મૂળે પોરબંદરનાં આ ભવાઇ કલાકારો હજુ પણ ગામોમાં જઇને વેષ કરીને પોતાનંુ ગુજરાન ચલાવે છે. અહિંયા લગભગ ત્રણસો ચારસો માણસો આમનો વેષ જોવા ભેગા થયા હતા અને એકદમ શિસ્તબધ્ધ રીતે એમની અદાકારી જોતા હતા. સમયની સાથે સાથે ભવાઇના કલાકારો પણ વેષમાં બોલીવુડનું તત્ત્વ ઉમેરતા ગયા છે. અચાનક ફિલ્મી ડાન્સ પણ વેષની વચ્ચે આવી જાય. પરંતુ લગભગ ત્રણ કલાક સુધી તેમણે લોકોનું મનોરંજન કર્યું અને લોકોએ પણ તેમને નિરાશ ન કર્યા, પૈસા આપીને. અમદાવાદમાં એનએસડીનાં તજજ્ઞોથી લઇને ભવાઇનાં નિષ્ણાતો પાસે ઘણું સાભળ્યું હતું. પતનનાં આરે પહોંચેલા આપણાં આ પરંપરાગત થિયેટરને મેં એકદમ જીવંત મુદ્રામાં જોયું, લોકોની વચ્ચો વચ. ભચાઉ ગામ. ધરતીકંપે જેની હસ્તિ સાવ મીટાવી દીધી હતી. આજે આ ગામ એકદમ ટટ્ટાર ઉભું છે. નવા મકાનો, રસ્તાઓ અને જોસ્સો લઇને. ભચાઉમાં વિસનગર નાટ્ય કંપનીએ પોતાનો ડેરો નાંખ્યો હતો. નાટક હતું ‘બૈરીથી તોબા તોબા’. ભવાઇથી વિપરીત અહિંયા ટીકીટ શો હતો. નાટ્ય કંપનીએ ઓપન એર થિયેટરની રચના કરી હતી. જેમાં બેઠકો, સ્ટેજ અને સેટ્સ એમ બધુ તામઝામ શામેલ. દેશી નાટક કંપની વાળા કહે છે કે, ‘હજુ પણ લોકો અમારા નાટકો જુએ છે. મુંબઇનાં મોંઘા નાટકોથી સહેજ પણ ઉતરતા નથી હોતા અમારા નાટકો.’

ડીસાની આસપાસનાં ગામોનાં ખેડૂતો છેલ્લા થોડા વર્ષોમાં બટાકાની ખેતી કરીને લાખો રૂપિયા કમાયા છે. મલ્ટિનેશનલને બટાકા વેચીને આ ગ્રામવાસીઓનું જીવનધોરણમાં જોરદાર પરિવર્તન આવ્યું છે. આવા જ એક ગામમાં હું ખેડૂતો સાથે બેઠો બેઠો રાજકારણની ચર્ચા કરતો હતો. અચાનક એક ખેડૂત બોલ્યા કે, ‘આ બધી વાત જવા દો, અને પહેલા અમલ લો.’ અમલ મને ખબર ના પડી પણ એમનાં હાથમાં મેં અફીણ જોયું જેનો વિવેક તેઓ મને કરતા હતા. અને એક સારા મહેમાનની જેમ મેં એમનો વિવેક માન્યો અને એમની સલાહનો અમલ કર્યો. અફીણ ખાધા બાદ ફરીથી ચર્ચા શરૂ થઇ અને ચર્ચાનો વિષય બન્યા નરેન્દ્ર મોદી.... થરાદની પાસે વાડીયા કરીને સેક્સ વર્કરોનું આખુ ગામ વસે છે. આ ગામ વિષે છેલ્લા ઘણાં વર્ષોથી છાપામાં વાંચતો. આ વખતે ત્યાં જવાનંુ નકકી કરી નાંખ્યું. સામાન્ય રીતે લોકોની એવી ધારણાં છે કે આ કોઇ રસ્તા પર આવેલું ગામ હશે જ્યાં સહેલાઇથી ગ્રાહકો આવતા જતા હશે. પરંતુ વાડીયા સુધી પહોંચવું ખરેખર મહેનતનું કામ છે. પહેલા થોડો કાચો રસ્તો અને પછી એકદમ રેતાળ એક નાનકડુ નેળીયું. ડ્રાઇવીંગ કરવું મુશ્કેલ થઇ જાય એવું. ગાડી માત્ર પહેલા કે બીજા ગીયરમાં જ ચાલે. લોકો વાડીયાનો રસ્તો ના બતાવે એ નફામાં અને ભળતી સળતી કોમેન્ટ પણ કરે. છેવટે આ ગામ લગી હું પહોંચ્યો. ત્યાં લોકો સાથે વાત કરી. ચૂંટણી વિષે એમને કંઇ ખબર ન હતી. હું પાછો ફર્યો. આખા રસ્તામાં મને વિચાર આવ્યો કે અહિં કોઇ આવતું કઇ રીતનાં હશે. અહિંં પહોંચવું દુષ્કર છે. વાડીયા ગામ માત્ર સામાજિક રીતે નહિં પણ બધી રીતે મુખ્યપ્રવાહથી છુટુ છે. વળી હું બે કલાક જેટલો સમય ત્યાં હતો એ દરમિયાન પણ ત્યાં કોઇ ગ્રાહક દેખાયો ન હતો. મારા મનમાં હજુ પણ આખી વાત બંધબેસતી નથી...આ વાડિયા ગામ અને પેલા કરોડ રૂપિયાનાં બટાકા ઉગાડતા ગામો વચ્ચે ખાલી પચાસ કિલોમીટરનું અંતર છે.

સુરતનો ચોક બઝાર, જ્યાં સુરતીઓ ત્રણસો વર્ષ પહેલા મોચા કોફી પીતા હતાં. આ ચોક આજે પણ રાત પડેને વિવિધ પ્રકાર અને રસના લોકોની બેઠકોથી ઉભરાઇ જાય છે. આવી એક બેઠકમાં મારે જવાનું થયું. ત્યાં ભેગા થનાર લોકો દુનિયાનાં કોઇ પણ વિષય પર ચર્ચા કરી શકે તેવા સક્ષમ અને પોતાનો મત સાચો ઠેરવવા શરતો પણ મારી શકે તેવા મક્કમ. આ બેઠકમાં લગભગ બધા ધર્મનાં લોકો આવે છે. અને એકબીજાનાં ધર્મ પર ખૂબ આરામથી અને તટસ્થતાથી વાત પણ કરી શકે છે. એકદમ સેક્યુલર બેઠક, ઇન ઓલ સેન્સ. આ બધાનો એક ખાસ શોખ, મુશાયરાનું આયોજન કરવાનું. છેલ્લે આમણે માત્ર મહિલા શાયરોનાં મુશાયરાનું આયોજન કર્યું હતું...એમનું કહેવું હતું કે, મુશાયરેમેં ભી કોઇ નવીનતા ચાહીએના ભાઇ..

બારડોલીની પાસે આવેલા કસવાવ ગામનાં સતી પતી આદિવાસીઓ પોતાને જ ધરતીના માલિક ગણે છે. ૯૦ વર્ષનાં ભાઉદાદા અંર્તયાળ વિસ્તારમાં આવેલા પોતાનાં નાનકડા ઘરમાં બેસીને પોતાને જ ભારત સરકાર ગણાવે છે. તેમનું કહેવું છે કે, આદિવાસી જ દેશનો સાચો માલિક છે અને બાકીનાં બધાએ હવે દેશ છોડવાનો સમય આવી ગયો છે. અમારે કોઇની સાથે ઝધડો નથી કરવો પણ દેશ છોડી દો તો સારું. ભાઉદાદા પર રાજદ્રોહનાં કેસ થતા રહે છે. સીબીઆઇ અને ક્રાઇમ બ્રાંચ એમની તપાસ રાખે છે. પણ ભાઉદાદા હજુુ પણ કોઇ દસ્તાવેજ પર ભારત સરકારનોે સિક્કો પોતેજ મારતા ગભરાતા નથી....

નવસારીથી ગણદેવી જતા રસ્તામાં એક ટેકરા પર પાથરી કરીને નાનકડુુ રમણિય ગામ છે. આમ તો આ ગામ કંઇ પણ માટે જાણીતુ નથી, છતાં રાતનાં અગિયાર વાગ્યે એટલી બધી ભીડ હતી કે ઉત્સુકતાથી હું મારી કાર હંકારી ગયા ગામ તરફ. પાથરી ગામમાં પહોચ્યો તો કોઇ ઉત્સવ જેવું લાગ્યું. આખુ ગામ ભેગુ થયું હતું યુવક મંડળ દ્રારા સંચાલિત નાઇટ ક્રિકેટ ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલ મેચ જોવા. આજુબાજુના ગામનાં લોકો પણ ભેગા થયા હતા. નાનકડા ગામનું ગ્રાઉન્ડ ખચાખચ ભરાઇ ગયું હતું. લગભગ પાંચ હજાર માણસો આ રસાકસીનો ખેલ જોવા ભેગા થયા હતા. ફાઇનલમાં આવેલી બંને ટીમનાં ખેલાડીઓને પ્રેક્ષકો ઓળખતા હતા. લાઇવ કોમેન્ટ્રી અને ડીજે પણ પ્રેક્ષકોના મનોરંજન માટે હતા. આટલુ ઓછું હોય તેમ આયોજકો આતશબાજી પણ કરતા હતા. લોકો મેચમાં એકદમ તલ્લીન હતા, શરતો લગાવતા હતા. કેટલાક રસિકો ગ્રાઉન્ડની ફરતે આવેલી નારીયેળી નીચે મદિરા પાન પણ જલસાથી કરતા હતા. એક સમયે મને એવું લાગ્યું કે હું વેસ્ટ ઇન્ડિઝમાં કોઇ જગ્યાએ મેચ જોઇ રહ્યો છું. મહિલાઓ અને બાળકો પણ વિપુલ પ્રમાણમાં મેચ જોવા ભેગા થયા હતા. આજ દિવસે અને સમસે આઇપીએલની કોઇ મેચનું જીવંત પ્રસારણ પણ ટેલિવિઝન પર ચાલતું હતું. પણ આ ગામમાં કોઇને એ મેચ જોવાની ફુરસદ નહતી. કોમેન્ટ્રેટર દર દસ મિનિટે બોલતો હતો કે આપણાં ગ્રાઉન્ડ પર સાઉથ આફ્રિકાની આઇપીએલ મેચ કરતા વધારે પ્રેક્ષકો હાજર છે ! ખેલાડી સિક્સર મારે પછી રાત્રે દડો શોધવા નિમાયેલી ખાસ ટુકડીઓ અને મુંબઇથી પૈસા આપીને બોલાવાયેલા સિક્સ મારે તેવી ગેરંટીવાળા ‘બમ્બઇયા’ ક્રિકેટરોએની દુનિયા જ અલગ હતી. ફ્લડ લાઇટમાં રમાતી મેચથી ખરેખર ગામ આખુ ઝગારા મારતુ હતંુ...

શેરબજારનો કડાકો, આઇપીએલની મેચો, એનઆરઆઇ, ગુજરાતી કુટુંબ પર આધારિત હિન્દી સીરીયલો અને રીયાલીટી શો સિવાયની વાત કરતા લોકોને મળ્યો. આ લોકો અપવાદ નથી. રાજ્ય ભરમાં ફેલાયેલા છે. શહેરમાં રહેતા મધ્યમવર્ગથી બનેલા સ્ટીરીયોટાઇપ ‘ગુજરાતી’ વિષેનાં ખ્યાલો કેટલા ખોટા છે તેની મને જાણ હતી પરંતુ અનુભવ પહેલી વાર કર્યો.